رژیم غذایی DASH (راهبردی برای مدیریت فشار خون)
نویسنده: علیرضا نیک نام (متخصص فیزیولوژی ورزشی)
آدرس صفحه اینستاگرام: Sportphysiologist@ آدرس ایمیل: [email protected]
مقدمه
رژیم غذایی رویکردهای تغذیه‌ای برای توقف فشار خون بالا (DASH) به عنوان یکی از الگوهای رژیمی مؤثر برای بهبود سلامت قلب و عروق و کنترل فشار خون شناخته شده است. این رژیم به طور گسترده توسط سازمان‌های سلامت توصیه شده و به عنوان یکی از راهبردهای کلیدی در پیشگیری و مدیریت فشار خون بالا شناخته می‌شود. رژیم DASH بر مصرف مواد غذایی غنی از پتاسیم، منیزیم و کلسیم تأکید دارد و به دنبال کاهش مصرف سدیم است. این رژیم شامل مصرف زیاد میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، و محصولات لبنی کم‌چرب یا بدون چربی است. همچنین پروتئین‌های بدون چربی، مانند گوشت مرغ و ماهی، و مصرف منابع سالم چربی‌ها مانند آجیل و دانه‌ها نیز در این رژیم توصیه می‌شوند. مصرف نمک به ۱۵۰۰ تا ۲۳۰۰ میلی‌گرم در روز محدود می‌شود و مصرف غذاهای فرآوری‌شده و چربی‌های اشباع و ترانس به حداقل می‌رسد. هدف از این مقاله بررسی کاربردهای رژیم غذایی DASH، اصول آن، سازوکارهای اثرگذاری و پیشنهادات عملی در اجرای این رژیم است.
اصول رژیم غذایی DASH
رژیم غذایی DASH (رویکردهای تغذیه‌ای برای توقف فشار خون بالا) بر اصولی استوار است که به منظور کاهش فشار خون و بهبود سلامت کلی بدن طراحی شده است. در اینجا اصول کلیدی این رژیم همراه با مثال‌های عملی ذکر می‌شود:
۱. کاهش مصرف سدیم (نمک)
یکی از اصول اساسی رژیم DASH کاهش مصرف سدیم است. این رژیم توصیه می‌کند که میزان مصرف سدیم به ۱۵۰۰ تا ۲۳۰۰ میلی‌گرم در روز محدود شود. کاهش مصرف نمک به کاهش فشار خون کمک می‌کند.
- مثال: به جای استفاده از نمک برای طعم‌دار کردن غذا، می‌توانید از ادویه‌هایی مانند زردچوبه، فلفل سیاه، پاپریکا، سیر یا آب لیمو برای افزودن طعم استفاده کنید.
- غذاهای پیشنهادی: سبزیجات تازه، گوشت‌های بدون نمک و استفاده از حبوبات بدون نمک.
۲. مصرف زیاد میوه‌ها و سبزیجات
رژیم DASH بر افزایش مصرف میوه‌ها و سبزیجات تاکید دارد، چرا که این مواد غذایی غنی از پتاسیم، منیزیم، فیبر و آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که همگی به کنترل فشار خون و بهبود سلامت قلب کمک می‌کنند.
- مثال: در هر وعده غذایی حداقل یک نوع میوه یا سبزی مصرف کنید. برای میان‌وعده‌ها می‌توانید از میوه‌های تازه مثل سیب، موز یا هویج استفاده کنید.
- غذاهای پیشنهادی: یک وعده سالاد سبزیجات با ناهار یا شام، میان‌وعده میوه‌های تازه مانند سیب و پرتقال، یا اسموتی میوه‌ها.
۳. مصرف محصولات لبنی کم‌چرب یا بدون چربی
مصرف محصولات لبنی کم‌چرب یا بدون چربی به عنوان منبع کلسیم و ویتامین D در رژیم DASH توصیه می‌شود. این مواد غذایی به حفظ سلامت استخوان‌ها و قلب کمک می‌کنند.
- مثال: به جای استفاده از شیر کامل، از شیر کم‌چرب یا بدون چربی استفاده کنید. همچنین به جای پنیرهای پرچرب، از انواع کم‌چرب استفاده کنید.
- غذاهای پیشنهادی: ماست کم‌چرب، شیر بدون چربی، پنیر کم‌چرب.
۴. افزایش مصرف غلات کامل
غلات کامل منابع خوبی از فیبر و مواد معدنی هستند و به کنترل قند خون و کاهش کلسترول کمک می‌کنند. در رژیم DASH توصیه می‌شود که مصرف غلات کامل به جای غلات تصفیه‌شده افزایش یابد.
- مثال: به جای استفاده از نان سفید، از نان تهیه شده از غلات کامل مثل نان سبوس‌دار استفاده کنید. برنج قهوه‌ای و ماکارونی تهیه شده از گندم کامل نیز انتخاب‌های خوبی هستند.
- غذاهای پیشنهادی: برنج قهوه‌ای، جو دوسر، نان سبوس‌دار، پاستای گندم کامل.
۵. مصرف منابع پروتئین کم‌چرب
رژیم DASH توصیه می‌کند که از منابع پروتئین کم‌چرب مانند مرغ بدون پوست، ماهی، حبوبات و مغزها به جای گوشت‌های چرب استفاده شود.
- مثال: به جای گوشت‌های قرمز پرچرب یا فرآوری‌شده، از ماهی، مرغ بدون پوست یا حبوبات استفاده کنید.
- غذاهای پیشنهادی: ماهی سالمون کبابی، مرغ کبابی یا پخته شده، عدس و نخود.
۶. کاهش مصرف چربی‌های اشباع و ترانس
چربی‌های اشباع و ترانس به افزایش سطح کلسترول LDL (کلسترول بد) و افزایش خطر بیماری‌های قلبی کمک می‌کنند. رژیم DASH توصیه می‌کند که مصرف این نوع چربی‌ها به حداقل برسد.
- مثال: از مصرف غذاهای سرخ‌شده و غذاهای فرآوری‌شده که چربی‌های اشباع و ترانس بالایی دارند خودداری کنید. روغن‌های سالم مانند روغن زیتون را جایگزین کنید.
- غذاهای پیشنهادی: روغن زیتون، آووکادو، مغزها و دانه‌ها به عنوان منابع چربی سالم.
۷. افزایش مصرف پروتئین‌های گیاهی
رژیم DASH توصیه می‌کند که بخشی از پروتئین مورد نیاز از منابع گیاهی مانند حبوبات و مغزها تامین شود که علاوه بر پروتئین، فیبر و مواد مغذی زیادی نیز دارند.
- مثال: مصرف حبوبات مانند عدس، نخود و لوبیا به عنوان جایگزین برای گوشت در وعده‌های غذایی.
- غذاهای پیشنهادی: خوراک لوبیا یا عدسی، سالاد نخود، اسنک‌هایی مانند بادام و گردو.
۸. محدود کردن مصرف شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های شیرین
برای پیشگیری از اضافه وزن و بیماری‌های مرتبط با قند، مصرف نوشیدنی‌های شیرین و دسرهای قندی باید محدود شود.
- مثال: به جای نوشیدنی‌های شیرین مانند نوشابه‌ها، از آب یا دمنوش‌های بدون شکر استفاده کنید. برای دسر نیز میوه‌های تازه به جای کیک و شیرینی مصرف کنید.
- غذاهای پیشنهادی: آب، چای یا دمنوش‌های بدون شکر، میوه‌های تازه.
خلاصه اصول رژیم DASH:
- سدیم کم: مصرف کمتر از ۲۳۰۰ میلی‌گرم در روز (یا کمتر از ۱۵۰۰ میلی‌گرم برای افراد با فشار خون بالا).
- پتاسیم، منیزیم و کلسیم زیاد: از طریق مصرف بیشتر میوه‌ها، سبزیجات و محصولات لبنی کم‌چرب.
- چربی کم: به ویژه چربی‌های اشباع و ترانس باید به حداقل برسد.
- پروتئین کم‌چرب: استفاده از منابع پروتئینی سالم مانند مرغ، ماهی، حبوبات و مغزها.
- کربوهیدرات‌های پیچیده: از طریق غلات کامل و سبوس‌دار.
تأثیر رژیم DASH بر فشار خون و مقایسه با سایر الگوهای تغذیه‌ای
مطالعات متعددی نشان داده‌اند که رژیم غذایی DASH یکی از مؤثرترین رژیم‌ها برای کاهش فشار خون است. به ویژه برای افرادی که دارای فشار خون بالا یا پیش‌فشار خون هستند، این رژیم می‌تواند فشار خون را به طور چشمگیری کاهش دهد. در مقایسه با رژیم‌های غذایی دیگر مانند رژیم کم‌چرب، رژیم مدیترانه‌ای یا رژیم‌های با محدودیت کالری، رژیم DASH از چندین نظر برجسته است. برخلاف رژیم‌های کم‌چرب که تنها بر کاهش چربی‌های غذایی متمرکز هستند، رژیم DASH به مصرف مواد غذایی غنی از پتاسیم، منیزیم و کلسیم توجه ویژه‌ای دارد. این مواد معدنی نقش حیاتی در تنظیم فشار خون دارند و باعث کاهش انقباض عروقی می‌شوند. همچنین، برخی مطالعات نشان داده‌اند که رژیم مدیترانه‌ای و DASH در کاهش فشار خون و بهبود سلامت قلبی-عروقی به طور قابل توجهی مشابه عمل می‌کنند، اما تفاوت‌های ساختاری در ترکیب غذایی این رژیم‌ها وجود دارد. برای مثال، رژیم مدیترانه‌ای بر مصرف زیاد روغن زیتون، ماهی و غلات کامل تأکید دارد، در حالی که رژیم DASH بیشتر به کاهش مصرف سدیم و افزایش مصرف محصولات لبنی کم‌چرب و سبزیجات اهمیت می‌دهد. در برخی بررسی‌ها، ترکیب این دو رژیم، نتایج مطلوب‌تری برای سلامت قلب و عروق نشان داده است.
سازوکارهای فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی رژیم DASH
رژیم DASH از طریق چندین مکانیسم بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی باعث بهبود سلامت می‌شود. اولین سازوکار کلیدی آن، کاهش سدیم در رژیم غذایی است که تأثیر مستقیمی بر تنظیم فشار خون دارد. مصرف سدیم بالا با افزایش حجم خون و افزایش انقباضات عروقی مرتبط است. با کاهش مصرف سدیم به مقادیر توصیه‌شده (۱۵۰۰-۲۳۰۰ میلی‌گرم در روز)، فشار خون به طور طبیعی کاهش می‌یابد. علاوه بر این، مصرف پتاسیم بالا در رژیم DASH باعث بهبود دفع سدیم از طریق کلیه‌ها شده و این امر به تنظیم بهتر فشار خون کمک می‌کند. از دیگر سازوکارهای مؤثر رژیم DASH، مصرف بالای مواد آنتی‌اکسیدانی است. مصرف زیاد میوه‌ها و سبزیجات در این رژیم باعث افزایش دریافت ویتامین‌ها و ترکیبات فنلی می‌شود که از طریق کاهش التهاب و استرس اکسیداتیو در بدن، به پیشگیری از آسیب‌های عروقی و تصلب شرایین کمک می‌کنند. این ترکیبات باعث بهبود عملکرد اندوتلیوم عروقی شده و از ضخیم شدن دیواره‌های عروقی جلوگیری می‌کنند. همچنین، مصرف منظم محصولات لبنی کم‌چرب و بدون چربی به دلیل وجود مقادیر کافی کلسیم و ویتامین D، می‌تواند به تنظیم عملکرد قلبی و عروقی و بهبود متابولیسم چربی‌ها کمک کند. مطالعاتی نشان داده‌اند که مصرف کلسیم کافی با کاهش خطر بیماری‌های قلبی مرتبط است و یکی از مکانیسم‌های اصلی این ارتباط، نقش کلسیم در تنظیم ضربان قلب و انقباضات عضلات عروقی است.
تأثیر رژیم DASH بر سایر شاخص‌های سلامت
علاوه بر تأثیرات چشمگیر رژیم DASH بر فشار خون، این رژیم اثرات مثبتی بر دیگر شاخص‌های سلامت نیز دارد. به طور مثال، در برخی مطالعات کاهش سطح کلسترول LDL (کلسترول بد) و افزایش سطح HDL (کلسترول خوب) در افرادی که از این رژیم پیروی می‌کردند، گزارش شده است. مصرف کمتر چربی‌های اشباع و ترانس در کنار افزایش دریافت چربی‌های غیراشباع از منابع گیاهی (مانند آجیل‌ها و دانه‌ها)، بهبود پروفایل چربی‌های خون را تسهیل می‌کند. این تغییرات در پروفایل لیپیدها از مهم‌ترین عوامل پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی مانند تصلب شرایین و سکته قلبی است. یکی دیگر از جنبه‌های مثبت رژیم DASH، کمک به مدیریت وزن و پیشگیری از چاقی است. این رژیم حاوی مقادیر زیادی فیبر غذایی از میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل است که به افزایش سیری و کاهش میل به غذا کمک می‌کند. در نتیجه، مصرف کالری کل کاهش یافته و احتمال افزایش وزن کاهش می‌یابد. مطالعات نشان داده‌اند که افرادی که از رژیم DASH پیروی می‌کنند، به طور معمول کاهش وزن قابل توجهی را تجربه می‌کنند. این اثرات در طولانی‌مدت می‌تواند به پیشگیری از دیابت نوع ۲ و سایر بیماری‌های متابولیک کمک کند.
چالش‌ها و محدودیت‌ها در اجرای رژیم DASH
با وجود مزایای قابل توجه رژیم DASH، چندین چالش و محدودیت در اجرای عملی آن وجود دارد. یکی از چالش‌های اصلی، دسترسی به مواد غذایی تازه و باکیفیت است. برای بسیاری از افراد، تهیه میوه‌ها، سبزیجات، محصولات لبنی کم‌چرب و منابع سالم پروتئین ممکن است هزینه‌بر و دشوار باشد. علاوه بر این، فرهنگ غذایی و الگوهای تغذیه‌ای مرسوم در برخی جوامع ممکن است با اصول رژیم DASH سازگار نباشد. برای مثال، در کشورهایی که مصرف نمک و غذاهای فرآوری‌شده رایج است، کاهش مصرف سدیم و تغییر الگوی غذایی به این رژیم ممکن است نیازمند تغییرات رفتاری گسترده‌ای باشد. همچنین، مطالعات نشان داده‌اند که رعایت دقیق این رژیم در بلندمدت ممکن است دشوار باشد. به خصوص در فرهنگ‌های غذایی که مصرف غذاهای پرچرب و شور رایج است، نیاز به تغییرات بزرگ در سبک زندگی برای پایبندی به رژیم DASH احساس می‌شود. بنابراین، مشاوره‌های تغذیه‌ای و برنامه‌ریزی غذایی به‌طور منظم می‌توانند در موفقیت اجرای این رژیم مؤثر باشند.
محدودیت‌های مطالعات مرور شده
در این مرور نظامند، چندین محدودیت نیز در مطالعات مشاهده شد. اولاً، بیشتر مطالعات مرور شده بر اساس گروه‌های کوچکی از جمعیت‌ها انجام شده و ممکن است تعمیم‌پذیری نتایج به جمعیت‌های بزرگتر دشوار باشد. همچنین، بیشتر مطالعات در کشورهای توسعه‌یافته انجام شده‌اند و نتایج ممکن است در جوامع با فرهنگ‌های غذایی متفاوت به همان اندازه موفقیت‌آمیز نباشد. ثانیاً، برخی از مطالعات از طرح‌های بالینی کوتاه‌مدت استفاده کرده‌اند و اثرات طولانی‌مدت رژیم DASH به‌طور کامل بررسی نشده است. نیاز به مطالعات بلندمدت با جمعیت‌های بزرگتر برای بررسی پایدار بودن اثرات مثبت رژیم DASH وجود دارد.
توصیه‌ها برای تحقیقات آینده
برای بهبود و تعمیق دانش ما در مورد رژیم DASH، توصیه می‌شود که مطالعات بیشتری بر روی گروه‌های مختلف جمعیتی و فرهنگ‌های غذایی مختلف انجام شود. همچنین، انجام تحقیقات طولانی‌مدت برای بررسی اثرات این رژیم بر فشار خون و سایر شاخص‌های قلبی-عروقی در طولانی‌مدت ضروری به نظر می‌رسد. از طرفی، بررسی مکانیسم‌های دقیق بیوشیمیایی و ژنتیکی مرتبط با پاسخ افراد به رژیم DASH می‌تواند به شخصی‌سازی بیشتر توصیه‌های تغذیه‌ای منجر شود.
نتیجه‌گیری
رژیم غذایی DASH یکی از موثرترین رژیم‌های تغذیه‌ای برای کاهش فشار خون و بهبود سلامت قلب و عروق است. این رژیم از طریق ترکیبی از کاهش مصرف سدیم، افزایش دریافت پتاسیم، منیزیم و کلسیم، و مصرف مواد غذایی غنی از فیبر و آنتی‌اکسیدان‌ها به بهبود سلامت قلبی-عروقی کمک می‌کند. با وجود برخی چالش‌ها در اجرای این رژیم و محدودیت‌های مطالعات موجود، شواهد علمی قوی حاکی از اثرات مثبت رژیم DASH در کاهش فشار خون و پیشگیری از بیماری‌های مزمن است. برای بهبود نتایج و پایبندی به این رژیم، برنامه‌ریزی دقیق غذایی و مشاوره‌های تغذیه‌ای منظم توصیه می‌شود.
در اینجا یک برنامه غذایی هفت روزه بر اساس رژیم DASH طراحی شده است که روزانه حدود ۲۰۰۰ کیلوکالری انرژی تأمین می‌کند. این برنامه غذایی به گونه‌ای تنظیم شده است که تمامی اصول رژیم DASH شامل کاهش مصرف سدیم، افزایش مصرف میوه‌ها و سبزیجات، و مصرف کم‌چرب محصولات لبنی را رعایت می‌کند.
روز اول
- صبحانه:
- ۱ فنجان جو دوسر با یک موز خردشده و ۱ قاشق غذاخوری بادام
- ۱ لیوان شیر بدون چربی
- میان‌وعده صبح:
- ۱ سیب متوسط
- ناهار:
- ساندویچ مرغ کبابی با نان سبوس‌دار، ۸۵ گرم سینه مرغ کبابی، برگ‌های اسفناج، ۲ برش گوجه‌فرنگی، و ۱ قاشق چایخوری سس خردل
- ۱ فنجان سالاد سبزیجات با ۱ قاشق غذاخوری روغن زیتون
- میان‌وعده عصر:
- ۱ مشت بادام
- شام:
- ۱۰۰ گرم ماهی سالمون کبابی
- ۱ فنجان کلم بروکلی بخارپز
- نصف فنجان برنج قهوه‌ای
- سالاد خیار و گوجه‌فرنگی با ۱ قاشق چایخوری سرکه بالزامیک
- میان‌وعده شب:
- ۱ لیوان ماست کم‌چرب با چند عدد توت‌فرنگی
روز دوم
- صبحانه:
- ۲ عدد تخم‌مرغ آب‌پز با یک تکه نان سبوس‌دار تست شده
- ۱ عدد پرتقال
- ۱ لیوان شیر کم‌چرب
- میان‌وعده صبح:
- ۱ موز متوسط
- ناهار:
- سالاد عدس: ۱ فنجان عدس پخته، ۱/۲ فنجان هویج خردشده، ۱/۲ فنجان فلفل دلمه‌ای، ۱ قاشق غذاخوری روغن زیتون
- ۱ تکه نان سبوس‌دار
- میان‌وعده عصر:
- ۱ مشت گردو
- شام:
- ۸۵ گرم مرغ کبابی بدون پوست
- ۱ فنجان سیب‌زمینی پخته شده (با پوست)
- ۱ فنجان سبزیجات بخارپز
- میان‌وعده شب:
- ۱ لیوان شیر بدون چربی
روز سوم
- صبحانه:
- ۱ فنجان ماست کم‌چرب با ۱/۲ فنجان گرانولا و ۱/۲ فنجان توت‌فرنگی
- ۱ لیوان آب پرتقال طبیعی
- میان‌وعده صبح:
- ۱ هویج متوسط
- ناهار:
- ساندویچ تن ماهی با نان سبوس‌دار، ۸۵ گرم تن ماهی کم‌چرب، برگ‌های کاهو، و ۱ قاشق چایخوری سس ماست کم‌چرب
- ۱ فنجان سالاد سبزیجات با ۱ قاشق غذاخوری روغن زیتون
- میان‌وعده عصر:
- ۱ موز متوسط
- شام:
- ۱۰۰ گرم گوشت بوقلمون پخته
- ۱ فنجان لوبیا سبز بخارپز
- نصف فنجان برنج قهوه‌ای
- میان‌وعده شب:
- ۱ عدد گلابی متوسط
روز چهارم
- صبحانه:
- ۲ عدد تخم‌مرغ املت با ۱/۲ فنجان اسفناج و ۱ قاشق غذاخوری پنیر کم‌چرب
- ۱ تکه نان سبوس‌دار
- ۱ لیوان شیر کم‌چرب
- میان‌وعده صبح:
- ۱ سیب متوسط
- ناهار:
- سالاد تن ماهی: ۸۵ گرم تن ماهی کم‌چرب، ۱ فنجان سبزیجات مخلوط (خیار، گوجه‌فرنگی، پیاز)، ۱ قاشق غذاخوری روغن زیتون
- ۱ تکه نان سبوس‌دار
- میان‌وعده عصر:
- ۱ مشت بادام
- شام:
- ۸۵ گرم مرغ کبابی بدون پوست
- ۱ فنجان سبزیجات بخارپز
- نصف فنجان کینوآ
- میان‌وعده شب:
- ۱ لیوان ماست کم‌چرب
روز پنجم
- صبحانه:
- ۱ فنجان جو دوسر با ۱ قاشق غذاخوری عسل و ۱/۲ فنجان توت‌های مخلوط
- ۱ لیوان شیر بدون چربی
- میان‌وعده صبح:
- ۱ موز
- ناهار:
- سوپ سبزیجات: هویج، کرفس، پیاز و عدس
- ۱ تکه نان سبوس‌دار
- میان‌وعده عصر:
- ۱ مشت بادام
- شام:
- ۱۰۰ گرم ماهی کبابی
- ۱ فنجان کلم بروکلی بخارپز
- ۱ فنجان برنج قهوه‌ای
- میان‌وعده شب:
- ۱ لیوان ماست کم‌چرب
روز ششم
- صبحانه:
- ۲ تکه نان سبوس‌دار با ۱ قاشق غذاخوری کره بادام‌زمینی
- ۱ عدد پرتقال
- ۱ لیوان شیر کم‌چرب
- میان‌وعده صبح:
- ۱ سیب
- ناهار:
- سالاد مرغ: ۸۵ گرم مرغ کبابی بدون پوست، ۱ فنجان سبزیجات مخلوط، ۱ قاشق غذاخوری روغن زیتون
- ۱ تکه نان سبوس‌دار
- میان‌وعده عصر:
- ۱ مشت بادام
- شام:
- ۸۵ گرم گوشت بوقلمون پخته
- نصف فنجان برنج قهوه‌ای
- ۱ فنجان سبزیجات بخارپز
- میان‌وعده شب:
- ۱ عدد گلابی
روز هفتم
- صبحانه:
- ۱ فنجان ماست کم‌چرب با ۱/۲ فنجان گرانولا و ۱/۲ فنجان توت‌ها
- ۱ لیوان آب پرتقال طبیعی
- میان‌وعده صبح:
- ۱ موز
- ناهار:
- ساندویچ سبزیجات با نان سبوس‌دار، ۱/۲ فنجان سبزیجات تازه (گوجه‌فرنگی، خیار، کاهو)، و ۱ قاشق غذاخوری حمص
- ۱ فنجان سالاد سبزیجات
- میان‌وعده عصر:
- ۱ هویج متوسط
- شام:
- ۱۰۰ گرم ماهی سالمون کبابی
- ۱ فنجان سیب‌زمینی پخته
- ۱ فنجان کلم بروکلی بخارپز
- میان‌وعده شب:
- ۱ لیوان شیر بدون چربی
منابع
- Sacks FM, Obarzanek E, Windhauser MM, et al. Rationale and design of the Dietary Approaches to Stop Hypertension trial (DASH). A multicenter controlled-feeding study of dietary patterns to lower blood pressure. Ann Epidemiol. 1995;5(2):108-118.
- Appel LJ, Moore TJ, Obarzanek E, et al. A clinical trial of the effects of dietary patterns on blood pressure. N Engl J Med. 1997;336(16):1117-1124.
- Siervo M, Lara J, Chowdhury S, Ashor AW, Oggioni C, Mathers JC. Effects of the DASH diet on blood pressure in hypertensive and prehypertensive patients: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Br J Nutr. 2015;113(1):1-15.
- Lin PH, Yeh WT, Svetkey LP, et al. Dietary intake of minerals, vitamins, and antioxidants and blood pressure: a systematic review of current evidence. J Hum Hypertens. 2012;26(12):645-656
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگو شرکت کنید؟نظری بدهید!